4ος αιώνας π.Χ, ένας κόσμος που αλλάζει - 1. Πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες

Η Δημοκρατία στεφανώνει τον Δήμο (336π.Χ) - Μουσείο Αρχαίας Αγοράς

Τα τριάντα περίπου χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου άλλαξαν τους Έλληνες για πάντα, επιφέροντας δραματικές αναταράξεις στις πολιτικές ισορροπίες, στην οικονομική κατάσταση. Μεγάλη πληγή και καθοριστική για την μετέπειτα πορεία της πόλης ήταν η  ηθική κατάπτωση των πολιτικών, η οποία με τη σειρά της δημιούργησε ρήγματα στο δημοκρατικό καθεστώς, με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε οχλοκρατία το «διαμάντι» των Αθηνών, η δημοκρατία για την οποία τόσο καμάρωναν. Οι λαϊκιστές πολιτικοί βρήκαν τα κατάλληλα όπλα στις θέσεις και στις τεχνικές των σοφιστών, οι οποίοι αμφισβητούν τις παραδόσεις και τις απόλυτες αξίες, υποστηρίζουν τη σχετικότητα της αλήθειας και διδάσκουν τους μαθητές τους πώς να υπερασπίζονται το συμφέρον τους, όποιο και αν είναι αυτό. Τελικά, η Αθήνα χάνει τον πόλεμο και πέφτει στα χέρια των τυράννων, οι οποίοι για μερικά χρόνια τη βύθισαν στη βία και την ανασφάλεια.
Το 403 η δημοκρατία αποκαθίσταται, ενώ οι δημοκρατικοί με τους ολιγαρχικούς επιτυγχάνουν μία εντυπωσιακή συμφιλίωση. Η συμφωνία είναι κανείς να μη διωχθεί για τις προηγούμενες πολιτικές του απόψεις (ψήφισμα Λήθης) και όλως περιέργως τηρήθηκε και από τις δύο μεριές. Η αμνηστία αποτέλεσε το θεμέλιο της ενότητας της πόλης, που ήταν τώρα έτοιμη να κάνει μια νέα αρχή. Το πιο εντυπωσιακό ήταν πως οι πολίτες αποφάσισαν να συμμετάσχουν στην αποπληρωμή του δανείου που είχε δοθεί από τους Σπαρτιάτες στους μισητούς ολιγαρχικούς, παρότι είχαν προκαλέσει τόσα δεινά στην πόλη. Εκδήλωσαν έτσι εκπληκτική υπευθυνότητα καθώς έλαβαν, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης, μια απόφαση καθαρά πολιτική. Θα ακολουθήσουν λίγα μόνο χρόνια σύνεσης και ευδαιμονίας, ως αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής πράξης.

Τμήμα της επιγραφής με τους όρους της Β'Αθηναϊκής Συμμαχίας, 378 π.Χ, 

© ΥΠΠΟ

Οι Αθηναίοι προκειμένου να ενισχύσουν το εμπόριό τους και να ανακτήσουν κάποιες από τις χαμένες θέσεις τους στη θάλασσα συνασπίστηκαν το 395 με τους εχθρούς της Σπάρτης και οδηγήθηκαν τελικά  στον Κορινθιακό πόλεμο. Ο Πέρσης βασιλιάς ανησύχησε από τις επιτυχίες των Αθηναίων στο Αιγαίο και σε συνεννόηση με τον Σπαρτιάτη Ανταλκίδα  κατόρθωσε το 386 να επιβάλει στις ελληνικές πόλεις να συνάψουν την «Ανταλκίδειο Ειρήνη», σύμφωνα με την οποία όλες οι ελληνικές πόλεις της  Μ. Ασίας παραδίδονταν στον βασιλιά, διαλύονταν όλες οι συμμαχίες των πόλεων που διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους. Η ειρήνη αυτή, διήρκεσε λίγα μόνο χρόνια και σύντομα οι Σπάρτη θα εμπλακεί σε πόλεμο με τη Βοιωτία, η οποία θα αναδειχθεί η νέα δύναμη στον ελλαδικό χώρο. Η Αθήνα θα προβεί σε μία απέλπιδα προσπάθεια να διατηρήσει την αίγλη της, επιχειρώντας μία Β΄ Αθηναϊκή συμμαχία (το 373), η οποία θα καταλήξει σε αποτυχία εξαιτίας και των πολεμικών αποτυχιών και της αυταρχικής  συμπεριφοράς των Αθηναίων προς τους συμμάχους. Μία-μία οι πόλεις αποστατούν και η κατάληξη είναι ο συμμαχικός πόλεμος του 357, στον οποίο μετά από δύο χρόνια , η Αθήνα θα ηττηθεί βυθίζοντας τους πολίτες της σε θλίψη και οικονομικό τέλμα.

Στο διάστημα αυτό, κι ενώ, οι ολιγαρχικοί έχουν σχεδόν εξαφανιστεί και το σύνολο σχεδόν των Αθηναίων ήταν δημοκράτες, άρχισαν να γίνονται φανερές οι διάφορες αποχρώσεις της Δημοκρατίας, οι οποίες μπροστά στον κίνδυνο των τυράννων δεν ήταν ορατές. Για άλλη μια φορά σχηματίζονται δύο πόλοι: οι φιλειρηνιστές του Εύβουλου και οι αντιμακεδόνες του Δημοσθένη. Εκτός από το πεδίο της εξωτερικής πολιτικής,  η αρμονία διαταράσσεται και σε ζητήματα όπως η διαφοροποίηση φυσικού δικαίου και νόμων, η φύση της δικαιοσύνης και ο ορισμός της ισότητας, που θα απασχολήσουν τους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής, καθώς ο παλιός κόσμος της πόλης-κράτους καταρρέει, ενώ το όραμα της ενοποίησης του ελληνικού κόσμου αρχίζει να αχνοφέγγει. Κάποιοι αγωνίζονται να κρατήσουν ζωντανή την παράδοση, κάποιοι άλλοι διψούν για αλλαγή.

Τα κείμενα της εποχής αποκαλύπτουν, μερικές δεκαετίες μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, μια κατάσταση αναρχίας και διαφθοράς σε όλους τους τομείς. Οι πολίτες έχουν φτάσει σε μια τέτοια κατάσταση, που δεν παραβαίνουν απλώς τους νόμους, αλλά τους περιφρονούν εντελώς. Η δυσκολία που αντιμετώπισε ο Σωκράτης να πείσει, ακόμα και κάποιους από τους μαθητές του, πως οι νόμοι πρέπει να τηρούνται πάση θυσία, είναι αποκαλυπτική της τάσης που αργότερα θα γινόταν κοινή αντίληψη. Αυτή η περιφρόνηση των νόμων δεν τιμωρείται όπως παλιότερα: ο στρατιώτης που ξυλοφορτώνει τον αρχηγό του στρατεύματος απλώς διώχνεται από τον στρατό. Οι κριτές των δημόσιων εορτών απειλούνται για να υποστηρίξουν έναν συγκεκριμένο χορηγό. Οι αποφάσεις των δικαστηρίων δεν εκτελούνται, φόροι και πρόστιμα δεν καταβάλλονται.
Το πρόβλημα είναι θεσμικό. Πληθώρα νόμων αλληλοσυγκρουόμενων αφήνει περιθώρια πολλαπλών ερμηνειών κατά το συμφέρον του καθενός, που κατοχυρώνεται με ψηφίσματα. Οι πολίτες συνηθίζουν στην αναρχία και η ηθική τάξη διαταράσσεται.
Ο λαός έχει περιπέσει σε μια κατάσταση σύγχυσης και απραξίας, παρασυρμένος από τη γοητεία των κολάκων και των δημαγωγών. Απέναντί τους δρουν οι πνευματικοί εκείνοι άνθρωποι που επιδιώκουν την αφύπνιση των πολιτών και την μεταρρύθμιση του πολιτεύματος που θα οδηγήσει στην εξυγίανση της δημόσιας διοίκησης με βάση την αξιοκρατία. Οι άνθρωποι αυτοί οραματίζονταν ένα δίκαιο σύστημα, στο οποίο ο καθένας θα αμείβεται και θα τιμάται σύμφωνα με την αξία του, μια αντίληψη περί δικαιοσύνης που τη βρίσκουμε στον Αριστοτέλη, στον Πλάτωνα και ακόμα παλιότερα στον Πυθαγόρα. Η εφαρμογή της αξιοκρατίας και η επιστροφή σε ένα ανταγωνιστικό μοντέλο, απαιτεί βέβαια την απομάκρυνση από την άποψη πως όλοι , ανεξαρτήτως της αξίας τους, δικαιούνται τα ίδια πράγματα, αλλά και τη διαμόρφωση ειρηνικού και σταθερού περιβάλλοντος.

Στη φιλοσοφική σκηνή κυριαρχούν οι σοφιστές, ο Πλάτων και αργότερα ο Αριστοτέλης και η συζήτηση για την πολιτική τέχνη βρίσκεται στο αποκορύφωμά της. Για ποιο λόγο παρήκμασε η δημοκρατία; Μπορεί κάποιος να εμπιστευτεί την ευθυκρισία των πολλών, που αρέσκονται στα όμορφα λόγια των ρητόρων; Πώς μπορεί ένας πολιτικός να λαμβάνει τις σωστές αποφάσεις αν δεν έχει πρώτα εκπαιδευτεί να ξεχωρίζει το δίκαιο από το άδικο;

Το αρχαίο θέατρο του Διονύσου

Κεντρικό πρόσωπο στην πολιτική είναι ο Εύβουλος, που είδαμε παραπάνω, ο οποίος προσπαθεί να εξυγιάνει τα δημοσιονομικά, να αναπτύξει κοινωνική πολιτική υπέρ των αδυνάμων, κάτι που κατόρθωσε με την επαναφορά και ισχυροποίηση του θεσμού των «θεωρικών» που είχε εισαγάγει ο Περικλής, αλλά είχε εξασθενήσει κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου.  Το ποσό για τα εισιτήρια αυτά, που επέτρεπαν στους άπορους να παρακολουθούν τις παραστάσεις στο θέατρο του Διονύσου, προέρχονταν από το συμμαχικό ταμείο και απαγορευόταν αυστηρά να χρησιμοποιηθούν για οποιονδήποτε άλλο λόγο, έστω και αμυντικό. Ο Εύβουλος έδωσε, επίσης, μεγάλη έμφαση στην τήρηση των θρησκευτικών εορτών, στις οποίες προσέδωσε ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια και ασχολήθηκε επιμελώς με τα μεταλλεία του Λαυρίου.

Κι ενώ στην Αθήνα συμβαίνουν αυτά, στη Μακεδονία ο νέος βασιλιάς, Φίλιππος Β΄, αρχίζει να επεκτείνει το βασίλειό του προς Νότο, όπου οι τοπικές ηγεμονίες έχουν εξασθενίσει από τις συνεχείς συγκρούσεις μεταξύ τους. Ούτε η Θήβα ούτε η Σπάρτη ούτε η Αθήνα έχουν πλέον τη δύναμη να αντιμετωπίσουν η κάθε μία ξεχωριστά τον εισβολέα.
Από τα μέσα του αιώνα, οι Αθηναίοι και μαζί τους και οι άλλοι Έλληνες πρέπει να ξεκαθαρίσουν τη σκέψη τους και να κατανοήσουν ποιος είναι ο εχθρός που πρέπει να πολεμήσουν. Είναι οι Πέρσες ή ο Φίλιππος; Και ποιο όραμα θα υιοθετήσουν τελικά; Ένα ενωμένο ελληνικό έθνος, ισχυρό που θα δεν θα επιτρέψει σε βαρβάρους να το εξουσιάζουν, όπως οραματίζεται ο Ισοκράτης ή μια πανίσχυρη Αθήνα, που έστω με τη βοήθεια των Περσών, θα ξαναγίνει η βασίλισσα του ελληνικού κόσμου, όπως προτείνει ο Δημοσθένης;

Σημ: όλες οι χρονολογίες είναι π.Χ, εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά.