Κυριακή 27 Ιανουαρίου 2013

Giordano Bruno - Ο φιλελεύθερος, αποκρυφιστής επιστήμονας

Ο Giordano Bruno γεννήθηκε στη Νόλα, κοντά στη Νάπολη το 1548. Από μικρή ηλικία διδάχτηκε Διαλεκτική και Λογική και συνέχισε τις σπουδές του στο μοναστήρι του Αγ. Δομήνικου. Το 1576, έχει ολοκληρώσει τις σπουδές του και έχει χειροτονηθεί ιερέας, αλλά δεν πρόκειται για έναν συνηθισμένο ιερέα. Συζητάει ανοιχτά τα δόγματα τις εκκλησίας και δεν φοβάται να αναφερθεί στις αντιλήψεις του αιρετικού Αρείου. Δεν μπορεί να συμβιβαστεί με το δόγμα της μετουσίωσης κατά τη θεία ευχαριστία και με την Άμωμο Σύλληψη. Κρίνει τον παραλογισμό της ενσάρκωσης της θεότητας και των θαυμάτων. Την ίδια χρονιά αποσχηματίζεται, αφού έχει ήδη δικαστεί για ανυπακοή στις αρχές του μοναστηριού. Μόλις οι απόψεις του αρχίζουν να διαδίδονται, το Ιερό Γραφείο της Ρώμης του απαγγέλει περισσότερες από εκατό κατηγορίες και ο Bruno αναγκάζεται να εγκαταλείψει την πατρίδα του για να γλιτώσει τα χειρότερα.

Σε όλη την υπόλοιπη ζωή του, θα ζει περιπλανώμενος από τη μία πόλη στην άλλη. Στη Γενεύη έρχεται σε επαφή με τους καλβινιστές και αρχικά συμπαθεί τη νέα πίστη. Θα διαπιστώσει όμως σύντομα πως και οι προτεστάντες δεν έχουν ενστερνιστεί το «αγαπάτε τους εχθρούς σας», αμέσως μόλις ασκήσει κριτική σε έναν ιερέα. Μετά τη δίκη του κατέφυγε στην Τουλούζη και το 1581 είχε γίνει ήδη γνωστός ως δάσκαλος της μνημονικής τέχνης, την οποία είχε αναπτύξει με μεγάλη επιτυχία και  βρίσκεται στο Παρίσι να διδάσκει τον βασιλιά Ερρίκο Γ΄. Έχοντας αποκτήσει την εύνοια του μονάρχη, δημοσιεύει το έργο του «Η τέχνη της μνήμης», μια μελέτη της φύσης, της σκέψης και της κοινής τους προέλευσης. Η κοινή αρχή των πάντων είναι το Εν του Πλωτίνου. Η θείες ιδέες εμπεριέχονται στη φύση, ενώ η σκέψη μπορεί να συλλάβει μόνο τις σκιές που απεικονίζονται. Μέσω της μνημονικής τέχνης ο άνθρωπος οδηγείται στη σύλληψη των ορθών σκέψεων. Η τέχνη αυτή, που εκείνη την εποχή ήταν κλάδος της φιλοσοφίας, δεν αποσκοπούσε στη στείρα απομνημόνευση δεδομένων, αλλά στην επαφή του χρήστη με τη φύση και το σύμπαν, που θα του πρόσφερε την αληθινή σοφία. Μαθαίνοντας τις ιδιότητες του σύμπαντος και τις δυνάμεις που κρύβει, αποκτά κανείς τη δυνατότητα να τις χρησιμοποιήσει προς όφελος της ανθρωπότητας. Μία επιδίωξη που φέρνει τον άνθρωπο μπροστά στην ευθύνη του να διαχειριστεί ο ίδιος ό,τι υπάρχει διαθέσιμο στον κόσμο και να επιτύχει την πρόοδο και την ευτυχία του, αντί να περιμένει το εξ ουρανού θαύμα.

Το 1583 δίνει διαλέξεις στην Οξφόρδη και επιδιώκει να κερδίσει μια έδρα στο πανεπιστήμιο. Η κοσμοθεωρία του όμως είναι προκλητική και επιφέρει το μένος των διανοουμένων και της Εκκλησίας. Στο έργο που εκδίδει εκεί, «Ο Δείπνος της Τετάρτης της Σαρακοστής» (1584) υποστηρίζει την αρχαία ηλιοκεντρική αντίληψη του κόσμου, όπως είχε διατυπωθεί από τους πυθαγορείους και τον Αρίσταρχο τον Σάμιο. Πρόσφατα ο Κοπέρνικος είχε επαναφέρει τη θεωρία αυτή και ο Bruno δεν δίσταζε να την προβάλει δημοσίως, αν και εξακολουθούσε να είναι αντιδημοφιλής και επικίνδυνη. Κάνοντας ένα βήμα παραπέρα, τολμά να μιλήσει για πολλούς ήλιους σε ένα άπειρο σύμπαν, ο καθένας εκ των οποίων έχει το δικό του πλανητικό σύστημα και για τη γη περιστρεφόμενη γύρω από έναν νοητό άξονα. Οι αστρονομικές πληροφορίες της Βίβλου εκτίθενται ως ανακριβείς και ο Bruno προτείνει να μη λαμβάνονται σοβαρά υπ’όψιν, αλλά η μελέτη της να περιορίζεται στα ηθικά διδάγματα.
Την ίδια χρονιά δημοσιεύει μια σειρά από διαλόγους στο «Για την Αιτία, την Αρχή και το Εν», μια αναφορά στην προσωκρατική, φυσική φιλοσοφία, με έμφαση στην ενότητα όλων των ουσιών και την αρμονία των αντιθέσεων. Αντιπαρατίθεται στη σκέψη του Αριστοτέλη και των σχολαστικών και εγκωμιάζει την αξία της ύλης, την οποία θεωρεί ως οντολογικό θεμέλιο του κόσμου.
Στο «Τέχνασμα του Πήγασου» αρνείται την απόλυτη ατομικότητα της ψυχής και εξετάζει την σχέση της με το Σύμπαν. Ο Bruno ισχυρίζεται πως ολόκληρη η ιστορία του κόσμου παριστάνεται στο ουράνιο σύστημα με σύμβολα, τα οποία είναι ίδια και στο φυτικό και στο ζωικό βασίλειο. Ο αποσυμβολισμός τους αποκαλύπτει όλη τη γνώση που χρειάζεται ο άνθρωπος, γνώση που ξετυλίγεται μπροστά του σαν θεατρικό έργο. Εκδίδει ένα ακόμη έργο, το «Για το ηρωικό πάθος», στο οποίο αναπτύσσει τη θεωρία του για την ανθρώπινη ψυχή: Ο άνθρωπος οφείλει να κατακτήσει την αρετή για να εκπληρωθεί η αποστολή της ψυχής του, που είναι η αθανασία, δηλαδή, η ένωση με το άπειρο.
Στις θρησκευτικές του αντιλήψεις συντίθενται αρμονικά οι ισχυρισμοί των αρχαίων υλοζωιστών, του Παρμενίδη, του Ηράκλειτου και του Δημόκριτου με τις αναβιώσεις του ερμητισμού και του νεοπλατωνισμού της εποχής του: Αυτό που ονομάζουμε Θεό δεν είναι παρά η ουσία εκείνη που ενώνει όλα τα φαινόμενα που παρατηρούμε από το απέραντο Σύμπαν μέχρι τον μικρόκοσμο του κάθε πλάσματος. Σε πρακτικό επίπεδο οραματίζεται μια ειρηνική συνύπαρξη όλων των θρησκειών, μια παγκόσμια κοινότητα που θα αγαπά τον διάλογο και θα επιδιώκει την κατανόηση.
Επιστρέφει στο Παρίσι και εκδίδει τα 120 άρθρα εναντίον των φυσικών του Αριστοτέλη προκαλώντας για άλλη μια φορά το κοινό. Καταφεύγει στη Γερμανία, ύστερα στην Πράγα, όπου θα αφοριστεί από τους Λουθηρανούς και θα εγκατασταθεί για κάποιο διάστημα στη Φρανκφούρτη. Εκεί θα γνωρίσει τον άνθρωπο που θα τον οδηγήσει στον θάνατο.

 Ο Giovanni Mocenigo, ζητά από τον Bruno να εγκατασταθεί στο σπίτι του στη Βενετία και να του διδάξει την μνημοτεχνική του. Παραδόξως, ο Bruno θεώρησε πως το αρνητικό κλίμα στην Ιταλία θα είχε πλέον αντιστραφεί (ίσως λόγω της ανόδου στον παπικό θρόνο του Κλήμη Η΄, που ήταν πιο ανεκτικός στις νέες αντιλήψεις) και δέχτηκε την πρόταση. Η προσπάθειά του να πάρει την έδρα των μαθηματικών στο πανεπιστήμιο της Πάδοβα απέτυχε. Ένα χρόνο αργότερα η θέση προσφέρθηκε στον Γαλιλαίο. Έτσι εγκαθίσταται στη Βενετία και αναλαμβάνει τον μαθητή του. Δύο μήνες αργότερα, ο Mocenigo απογοητευμένος από την πρόοδο των σπουδών του, κατηγορεί τον δάσκαλο πως δεν του αποκαλύπτει όλα τα μυστικά της τέχνης του και τον απειλεί να τον καταδώσει ως αιρετικό. Και όταν μαθαίνει πως ο Bruno πρόκειται να επιστρέψει στη Φρανκφούρτη για να εκδώσει ένα βιβλίο του, πραγματοποιεί την απειλή του, τον Μάιο του 1592. Τα επτά χρόνια κάθειρξης και βασανιστηρίων δεν τον πτόησαν και έμεινε σταθερός στις απόψεις του μέχρι τον Ιανουάριο του 1600 που εκτελέστηκε στην πυρά. Όταν του ζητούσαν να αποκηρύξει τις αντιλήψεις του, απαντούσε πως δεν καταλάβαινε σε τι είχε προσβάλει την Εκκλησία. Οι στάχτες του σκορπίστηκαν στον Τίβερη και τα έργα του συμπεριλήφθηκαν όλα στο Index Librorum Prohibitorum (κατάλογος απαγορευμένων βιβλίων).

Ο Giordano Bruno, δομινικανός μοναχός και ιερέας, μαθηματικός, αστρονόμος και φιλόσοφος, έμεινε στην αφάνεια έως τις αρχές του 18ου  αιώνα, όταν οι Άγγλοι θεϊστές προσπάθησαν ανεπιτυχώς να διαδώσουν το έργο του. Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο Bruno επανέρχεται στο προσκήνιο από το ενδιαφέρον που απέκτησαν Ιταλοί στοχαστές για το θάρρος που επέδειξε υποστηρίζοντας τις απόψεις του. Έγινε σύμβολο του ελεύθερα σκεπτόμενου ανθρώπου και του μάρτυρα της επιστήμης. Ακόμα και σήμερα όμως, ο πιο διαλλακτικός και διπλωμάτης Γαλιλαίος, τον σκεπάζει με τη σκιά του.

Τρίτη 22 Ιανουαρίου 2013

Τα είδωλα του ορθολογισμού - Francis Bacon (Βάκων)


Γεννήθηκε στις 22 Ιανουαρίου του 1561 στο Λονδίνο, ήταν νομικός και είχε λαμπρή σταδιοδρομία ως διπλωμάτης στην Αυλή της Βασίλισσας Ελισάβετ. Όταν στον θρόνο της Αγγλίας ανέβηκε ο Ιάκωβος Α΄ έφτασε στο αξίωμα του λόρδου καγκελάριου. Το 1621 κατηγορήθηκε πως επέβαλε ελαφριά ποινή σε έναν κατηγορούμενο που τον δωροδόκησε. Γλίτωσε τη φυλάκιση επειδή παραδέχτηκε την ενοχή του, αλλά στερήθηκε όλα τα αξιώματά του. Έτσι άρχισε τη συγγραφική του δραστηριότητα συγγράφοντας μελέτες περί θρησκείας, ηθικής φιλοσοφίας, οικονομίας και ιστορίας, καθώς και βιογραφίες βασιλέων της Αγγλίας. Πέθανε από πνευμονία το 1626.

Το έργο του με τη μεγαλύτερη επιρροή στη φιλοσοφική σκέψη, είναι το "Νέο Όργανο", στο οποίο  υποστηρίζει πως ο ορθολογισμός μας εμποδίζεται από προκαταλήψεις που επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και ερμηνεύουμε κάθε νέο δεδομένο.  Σε αυτή τη δυσλειτουργία οφείλεται η τάση μας για γενικεύσεις και υπερεκτίμηση των προσωπικών μας προτιμήσεων.
Ονομάζει τις προκαταλήψεις αυτές Είδωλα και τις ταξινομεί σε τέσσερις κατηγορίες:
1. Idola tribus (είδωλα της φυλής) είναι οι προκαταλήψεις που υπάρχουν στο νου μας εκ φύσεως και γι'αυτό είναι λάθος να πιστεύουμε πως το μέτρο των πραγμάτων είναι η λογική. Αντιλαμβανόμαστε τα πάντα σε αναλογία με τον άνθρωπο και όχι με το σύμπαν, όπως εύστοχα είχε παρατηρήσει ο πολύ αρχαιότερος Ηράκλειτος. Ο Βάκων παρομοιάζει τη νόηση του ανθρώπου με έναν καθρέφτη, στον οποίο τα δεδομένα της αντίληψής μας συγχέονται με την ανθρώπινη φύση και αντικατοπτρίζει τελικά μια ψευδή εικόνα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η τάση του νου μας να υποθέτει πως στον κόσμο υπάρχει περισσότερη τάξη, απ'όση υπάρχει στ'αλήθεια και να αντλεί τα συμπεράσματα εκείνα που ενισχύουν μιαν άποψη που έχει ήδη υιοθετήσει.
2. Idola specus (είδωλα της σπηλιάς) είναι η εδραιωμένες πεποιθήσεις που έχουμε ο καθένας ατομικά και τις έχουμε σχηματίσει συνδυάζοντας τα στοιχεία του χαρακτήρα μας με όσα έχουμε διαβάσει, συζητήσει και αντιληφθεί μέσω της αντροφής που λάβαμε. Έχουμε έτσι την τάση να αναζητούμε σε κάθε νέα γνώση, όσα γνωρίζουμε στον μικρόκοσμό μας και μας διαφεύγει η εικόνα του κόσμου ως σύνολο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να υποστηρίζουμε τη μία άποψη ή την αντίθετή της, αστοχώντας συνεχώς να επιτύχουμε μιαν ισορροπημένη, συνθετική άποψη.
3. Idola fori (είδωλα της αγοράς) είναι αυτά που προέρχονται από τις συμβάσεις που έχουμε κάνει οι άνθρωποι μεταξύ μας, με τη γλώσσα σε κεντρικό ρόλο. Ο Βάκων υποστηρίζει πως ονομάζουμε τα πράγματα με λέξεις που είναι κατανοητές από τον όχλο, εμποδίζοντάς τη λειτουργία τους σε ένα υψηλότερο επίπεδο νόησης. Αυτή είναι η αιτία που οι διανοητές αναλώνονται σε αέναες διαφωνίες και παγιδεύονται σε ανόητες παρανοήσεις.
4. Idola theatri (είδωλα του θεάτρου) είναι αυτά που εγκαθίστανται στον νου μας μέσω της παρουσίασης των διαφόρων φιλοσοφικών συστημάτων. Αυτά τα συστήματα είναι τριών ειδών:
Πρώτον, αυτά που χρησιμοποιούν ως βάση κάποια κοινά παραδείγματα, τα οποία δεν είναι επιβεβαιωμένα και οδηγούνται στα υπόλοιπα συμπεράσματα μέσω διαλογισμού.
Δεύτερον, εκείνα που έχουν πειραματιστεί προσεκτικά με κάποιες περιπτώσεις και εξάγουν από αυτές κάποια τολμηρά συμπεράσματα. Στη συνέχεια, συμπληρώνουν όλα τα υπόλοιπα στοιχεία με τέτοιο τρόπο, που να επιβεβαιώνουν και να συμπληρώνουν τα συμπεράσματα αυτά.
Τέλος, υπάρχουν και τα φιλοσοφικά συστήματα που αναμιγνύουν στη φιλοσοφία απόψεις θεολογικές και στοιχεία από την παράδοση. Τα πιο ακραία από αυτά καταλήγουν να αναζητούν τις απαρχές της επιστήμης στον κόσμο των πνευμάτων.

Η προσέγγιση της γνώσης απαιτεί την υπέρβαση αυτών των ειδώλων με την υιοθέτηση μιας επιστημονικής μεθόδου που βασίζεται στην επαγωγή, η οποία εδραιώνεται σε στατιστικά στοιχεία και όχι σε προϋπάρχοντες ισχυρισμούς. Με τη μέθοδο αυτή, η λογική διαδικασία ενισχύεται, απομακρύνεται από τις λέξεις και γίνεται ένα με τα έργα, δηλαδή, με την αληθινή φύση του κόσμου.

Πέμπτη 17 Ιανουαρίου 2013

Antonio del Pollaiulo - Ο καλλιτέχνης της έντασης

 Ο Antonio Benci, ζωγράφος, χαράκτης, μεταλλοτεχνίτης, χρυσοχόος και σχεδιαστής χαλιών, γεννήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 1432 στη Φλωρεντία και εργάστηκε μαζί με τον αδελφό του Πιέρο. Καθιερώθηκαν με το όνομα Pollaiulo (Πολλαϊουόλο = κοτοπουλάς), όνομα που οφείλουν στον ορνιθοπώλη πατέρα τους. Από τους δύο, ο Αντόνιο φαίνεται πως ήταν ο πιο ταλαντούχος. Όσα έργα έχουν αναγνωριστεί ως προσωπική δουλειά του Πιέρο, είναι μέτρια.
 Η τέχνη του Αντόνιο, αναγνωρίζεται κυρίως από την εμμονή του στις ανατομικές λεπτομέρειες και στην απόδοση της κίνησης, τεχνική που θα ολοκληρωθεί από τον Μικελάντζελο στην επόμενη γενιά. Αυτή η βιαιότητα που εκπέμπουν οι μορφές του, αποδίδει την ένταση της εποχής. Είναι εποχή γενικής ανασφάλειας, ανησυχίας με μια κοινωνική κρίση να έχει αρχίσει να διαφαίνεται στον ορίζοντα. Ο κόσμος της Φλωρεντίας βιώνει τον θρησκευτικό φανατισμό του Σαβοναρόλα την αστάθεια που προκάλεσε η συνομωσία των Pazzi σε μια προσπάθεια να ανατρέψουν τους Medici.

  Τα περισσότερα έργα τους, χρυσά και μπρούτζινα, καθώς και ζωγραφικοί πίνακες ήταν παραγγελίες του οίκου των Μεδίκων. Άλλωστε ο Lorenzo Medici, ο Μεγαλοπρεπής, είχε υπό την προστασία του τους Pollaiulo. Ο Αντόνιο εργάζεται στη Φλωρεντία ως το 1484 που θα μετακομίσει στη Ρώμη όπου θα εργαστεί για το χάλκινο επιτύμβιο άγαλμα του πάπα Σέξτου IV επί δέκα έτη. Αμέσως μετά αναλαμβάνει το ταφικό μνημείο του πάπα Ιννοκέντιου VIII, το οποίο ήταν το τελευταίο του έργο. Πέθανε λίγο μετά την ολοκλήρωσή του, στη Ρώμη στις 4 Φεβρουαρίου 1498.



Ηρακλής και Ανταίος - 1470, National Museum of Bargello, Φλωρεντία
 Αυτό το γλυπτό έγινε αντικείμενο μελέτης από τον Ντα Βίντσι και τον Μικελάντζελο. Είναι φανερή η βαθειά γνώση ανατομίας και πρόκειται για χαρακτηριστικό παράδειγμα απόδοσης φυσικής και συναισθηματικής βιαιότητας.



Ηρακλής και Λερναία Ύδρα - 1475, Galleria degli Uffizi, Φλωρεντία
Μία από τις απεικονίσεις άθλων του Ηρακλή, με εξαιρετικές λεπτομέρειες στην απόδοση της σωματικής κίνησης και της έντασης. Αντίθετα, το τοπίο αποδίδεται με απαλά χρώματα μεταδίδοντας μια λυτρωτική ηρεμία, αλλά και γραμμικούς τύπους, που το συνδέουν με την ένταση του συμβάντος.




Μαρτύριο Αγ. Σεβαστιανού – 1473-75, National Gallery, Λονδίνο
Αυτός ο πίνακας ήταν παραγγελία για το παρεκκλήσι των Pucci στην Santissima Annunziata και συγκαταλέγεται ανάμεσα στους σπουδαιότερους του 15ου αιώνα. Είναι εμφανής η επιρροή του ζωγράφου από την τέχνη της κλασικής αρχαιότητας.

Ταφικό μνημείο του πάπα Ιννοκέντιου VIII 1492-98, Basilica di San Pietro, Βατικανό











Τρίτη 15 Ιανουαρίου 2013

Ένας δικηγόρος, πρωτοπόρος του θεάτρου.

Ο Μολιέρος (Jean-Baptiste Poquelin) γεννήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 1622 στο Παρίσι. Σπούδασε νομική στην Ορλεάνη, αλλά το όνειρό του ήταν να γίνει θεατρίνος, αν και εκείνη την εποχή οι ηθοποιοί θεωρούνταν περίπου υπόκοσμος και δεν είχαν δικαίωμα ούτε σε χριστιανική κηδεία.
Αγνοώντας τη δυσαρέσκεια του πατέρα του, το 1643 εγκαταλείπει το επάγγελμα του δικηγόρου και ιδρύει τον πρώτο του θίασο, ο οποίος σύντομα θα χρεοκοπήσει. Ο  Jean-Baptiste δεν απελπίζεται. Με κάποιον τρόπο τα χρέη αποπληρώνονται (από τον πατέρα του ή από κάποιον του θιάσου) και ο θίασος αναλαμβάνει και πάλι δράση. Τότε ήταν που άλλαξε και το όνομά του, ίσως για να μην διασύρει το όνομα του πατέρα του, ο οποίος εργαζόταν στη βασιλική αυλή. Το όνομα Μολιέρος ίσως το πήρε από κάποιο χωριό κοντά στο Le Vigan.

 Τρία χρόνια αργότερα τον καλούν να παίξει στην αυλή του βασιλιά, αρχίζει να γίνεται γνωστός στην κοινωνία του Παρισιού και λαμβάνει χρηματοδότηση από τον βασιλιά Λουδοβίκο ΙΔ΄.
Το 1664 αρχίζει να γράφει δικά του έργα. Ετοιμάζοντας τον Ταρτούφο αποκτά τους πρώτους εχθρούς, ενώ ο ίδιος ο βασιλιάς τον προειδοποιεί: «Μην τα βάζεις με τους θρησκόληπτους. Θα σε φάνε.» Ο Μολιέρος όμως, τολμά να παρουσιάσει ένα μέρος της παράστασης σε μια μεγάλη γιορτή στις Βερσαλλίες. Οι ευγενείς επαναστατούν και πιέζουν τον βασιλιά να απαγορεύσει τον Ταρτούφο. Μόλις το 1669, άλλαξε αυτό το κλίμα και μπόρεσε να παρουσιάσει ελεύθερα το έργο του.
Την ίδια εποχή με τον Ταρτούφο, έγραψε τον Δον Ζουάν και τον Μισάνθρωπο, όπου παρουσίασε την απέχθειά του για την υποκρισία των αυλικών. Το 1668, στον Αμφιτρύωνα, ασκεί κριτική στον ίδιο τον βασιλιά.

Αν και η επιθυμία του ήταν να γίνει συγγραφέας τραγικών έργων, διακρίθηκε στην κωμωδία και κυρίως στη φάρσα, όπως παρουσιαζόταν τότε στο Παρίσι από τους Ιταλούς ηθοποιούς. Ίσως δεν είναι τυχαίο πως τα πιο επιτυχημένα του έργα είναι κωμωδίες με έντονα τραγικά στοιχεία, όπως ο Αρχοντοχωριάτης, ο Δον Ζουάν, ο Ταρτούφος, ο κατά φαντασίαν ασθενής ή ο Μισάνθρωπος, ένα ιδιαιτέρως πικρό έργο. Το χιούμορ στα έργα αυτά είναι συχνά ανατριχιαστικό και μοιάζει σαν προάγγελος του θεάτρου του παραλόγου.

Στις 16 Φεβρουαρίου 1673, παίζοντας το τελευταίο του έργο, τον κατά φαντασίαν ασθενή, ο Μολιέρος κατέρρευσε στη σκηνή αιμορραγώντας. Αγνοώντας όλες τις συμβουλές για ξεκούραση, επανήλθε και ολοκλήρωσε την παράσταση. Πέθανε λίγες ώρες μετά και ενταφιάστηκε στον χώρο που έθαβαν τα αβάπτιστα βρέφη, καθόσον, ως ηθοποιός δεν μπορούσε να ταφεί σε ιερό χώρο. Στην κηδεία του, μολονότι έγινε μυστικά με την ανοχή του βασιλιά, παρευρέθησαν περίπου 800 άτομα. Τον 19ο αιώνα τα οστά του μεταφέρθηκαν στο  νεκροταφείο Le Pere Lachaise.
Από τα έργα του:
«Η φυσική ευφυΐα δεν μπορεί να νικήσει τη φυσική ηλιθιότητα»
«Θέλω να ξεχωρίζω από τους υπόλοιπους. Η αλήθεια είναι, πως κάποιος που είναι φίλος όλης της ανθρωπότητας, δεν είναι φίλος για μένα»
«Το καθήκον της κωμωδίας είναι να διορθώνει τους ανθρώπους διασκεδάζοντάς τους»
«Όσο περισσότερο αγαπάμε τους φίλους μας, τόσο λιγότερο τους κολακεύουμε. Η αληθινή αγάπη αποκαλύπτεται όταν δεν δικαιολογεί τίποτα»

Τετάρτη 9 Ιανουαρίου 2013

Τοπωνύμια - Λευκά και Χιονισμένα


Το χεῖμα, στα αρχαία ελληνικά, είναι το ψύχος, ο παγετός, ο χειμώνας και από αυτή τη λέξη προέρχεται το ρήμα χειμάζω και το ουσιαστικό χειμαδειό (τόπος κατάλληλος να περάσει κάποιος τον χειμώνα). Στα λατινικά hibenatio και στα αγγλικά hibernation (το χειμάζειν).
Hibernia ονόμαζαν οι Ρωμαίοι την Ιρλανδία, δηλαδή "χώρα του χειμώνα". 

Στην ίδια ετυμολογική οικογένεια: ο χείμαρρος (χεῖμα + ροῦς), χιών (χιόνι).
Στην ίδια ετυμολογική οικογένεια βρίσκουμε τα Himalaya, όνομα σύνθετο που σημαίνει "η κατοικία του χιονιού", εκ του hima = χιόνι και alaya = τόπος παραμονής, κατοικία.



Στην περίπτωση των Άλπεων, η θέα του χιονιού αποδίδεται με το επίθετο albus =λευκός (λατ.). Στα αρχαία ελληνικά είναι ἀλφός, από το οποίο προκύπτει το όνομα του ποταμού Αλφειού (άλλη εκδοχή τον συνδέει με το ρήμα ἀλφάνω =κερδίζω, παρέχω), ενώ από το παλαιογερμανικό elbiz, πήρε το όνομά του ο ποταμός Έλβας.
Από το albus πήρε το όνομά του και το όρος Αλβανόν, στην περιοχή που κατοίκησαν οι Ιλλύριοι, τη σημερινή Αλβανία.
Αλβιών και Albion (λατ.) ήταν το όνομα όλης της Βρετανίας αρχικά, για να περιοριστεί στο βασίλειο της Σκωτίας αργότερα. Προφανώς το όνομα είναι εμπνευσμένο από τα κοιτάσματα κιμωλίας στη νότια ακτή του νησιού. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα εξελίχθηκε σε Albany, όνομα που δόθηκε και στην πρωτεύουσα της Ν. Υόρκης.

Από την ίδια ρίζα: ἄλφιτον (κρίθινο αλεύρι), αλφισμός (έλλειψη χρωστικής στο δέρμα) και album (ουδέτερο του επιθ. albus), το οποίο αρχικά αναφερόταν στον λευκό πίνακα, στον οποίο ο πραίτωρ ανέγραφε τα κύρια γεγονότα του έτους και τα διατάγματα. Με τον ίδιο τρόπο σχηματίστηκε και η λέξη λεύκωμα εκ του λευκός.


Δευτέρα 7 Ιανουαρίου 2013

Το Καφενείο του Χάφτα - το πρώτο της Ομόνοιας

Ο Γιάννης ή Κωνσταντίνος Χάφτας, αγωνιστής του '21, έλαβε από το κράτος μια αδιαμόρφωτη ακόμα έκταση με πηγάδι στη γωνία Πατησίων και Πανεπιστημίου στην εξοχική Ομόνοια! Εκείνη την εποχή λεγόταν πλατεία Όθωνος και ήταν πευκόφυτη, περιτρυγυρισμένη από μποστάνια, αμπέλια και συκιές. Ήταν ένας από τους προορισμούς των Αθηναίων αστών για μια βόλτα στην ησυχία και από το 1849 η κίνηση άρχισε να αυξάνεται σημαντικά. Ο Χάφτας έστησε μια παράγκα στο κτήμα του, όπου οι περιπατητές μπορούσαν να ξαποστάσουν για μια παγωμένη λεμονάδα και καφεδάκι. Ακόμα και όταν εμφανίστηκε ο ανταγωνισμός (ένα καφενεδάκι στην Γ΄Σεπτεμβρίου με θέα το ρέμα του Κυκλοβόρου κι ένα δεύτερο στις αρχές της Πειραιώς), ο Χάφτας παρέμεινε ο κυρίαρχος της περιοχής, η οποία με τον καιρό ομομάστηκε Χαφτεία.

Αργότερα, στη θέση της παράγκας χτίστηκε το διάσημο γαλακτοπωλείο του Μπερνίτσα , του προέδρου των βιοτεχνών Ελλάδος. Το κεφενείο του Χάφτα ή "των γερόντων" και αργότερα "ευ φρονούντων" λειτουργούσε στο ίδιο κτίριο και έγινε στέκι των εργατών και τόπος συνάντησης των προοδευτικών ανθρώπων της εποχής, κυρίως των αντιοθωνικών. Στις 18 Μαΐου του 1861, θα συγκεντρωθούν εδώ 50 οπλισμένοι εχθροί του βασιλιά, μέλη της οργάνωσης "Χρυσή Νεολαία" επιχειρώντας μια απόπειρα εναντίον του, χωρίς όμως επιτυχία.

"Καφενείον ευ φρονούντων, νύχτα μέρα συζητούντων" έγραφε ο Σουρής, σχολιάζοντας τον χαρακτήρα του καφενείου. Σε αυτόν τον καφενέ επίσης, η Ελλάδα απέκτησε το παρατσούκλι Ψωροκώσταινα, όταν ένας θαμώνας, παρομοίασε τη χώρα με μια γνωστή Ναυπλιώτισσα χήρα, η οποία έκανε θελήματα στην περιοχή για ζήσει. Βλέποντας την πάμφτωχη χήρα να περνά, σχολίασε:"αεί παλαίουσα Ελλάδα".
Η συνεργασία με τον Μπερνίτσα έληξε το 1885 και ο Χάφτας αποχώρησε με το αστρονομικό ποσό των 20 λιρών. Λέγεται ότι πέθανε σε ηλικία 117 ετών!

Το 1910, ο Μπερνίτσας ήταν ήδη ένα διάσημο στέκι, κυρίως για τους φοιτητές, που εκτίμησαν τόσο το σπάνιο για την εποχή κομφόρ του τηλεφώνου όσο και την πρωτότυπη ιδέα του ιδιοκτήτη να σερβίρει γάλα σε ποτήρι.

Το γαλακτοπωλείο - καφενείο του Μπερνίτσα έκλεισε το 1965.

Πέμπτη 3 Ιανουαρίου 2013

Η Πίτα του Μπαϊρακτάρη - Πρωτοχρονιάτικη ανάμνηση

Δ. Μπαϊρακτάρης
 Η εμπορική λέσχη "Ερμής" βρισκόταν στη γωνία Αιόλου και Σοφοκλέους και εκεί μαζεύονταν οι δημοσιογράφοι για να αφήσουν τα τελευταία πεντάδραχμά τους. Η λέσχη αυτή ήταν στην πραγματικότητα χαρτοπαικτική, υπό την προστασία του Ερμή. Τα χαρτοπαικτεία λειτουργούσαν τότε ελεύθερα και κάθε γωνία κεντρικού δρόμου είχε το δικό της και έφεραν τον τίτλο "λέσχη". Σε καθένα από αυτά σύχναζαν άνθρωποι όλων των τάξεων, από των ανώτατων έως των περίφημων τραμπούκων της πλατείας Ηρώων (Ψυρρή).
Ανάμεσα σε αυτούς ήταν οι αεριτζήδες και οι κράχτες, τους οποίους είχαν προσλάβει οι διευθυντές των λεσχών, ώστε να παριστάνουν τους παίχτες και να δίνουν "μπρίο"στο παιχνίδι. Στο τέλος της ημέρας έπαιρναν το μερίδιό τους από το μαγαζί, ήταν κέρδιζαν είτε έχαναν. Αν και παρακατιανοί, ήταν ντυμένοι ευπρεπώς, με ωραίες γραβάτες, λουστρίνια και είχαν ευγενέστατους τρόπους εκτός αν έπρεπε να επέμβουν σε κάποια σοβαρή συμπλοκή, υπερασπιζόμενοι το δίκιο του μαγαζιού. Καμιά φορά οι διαπληκτισμοί ήταν πολλοί σοβαροί, αλλά η αστυνομία άφηνε τους χαρτοπαίκτες να τα βρουν μόνοι τους.
Στον "Ερμή"όμως δεν συνέβαιναν ποτέ έκτροπα γιατί ήταν στέκι αριστοκρατικό. Οι θαμώνες του ήταν πρώην υπουργοί, υπασπιστές του βασιλιά, βουλευτές και δικαστικοί, μεγαλέμποροι και αξιωματικοί του στρατού. Με εξαιρετικό φωτισμό, καλή θέρμανση και δωρεάν τσουρεκάκια και σοκολάτα, η λέσχη ήταν πάντα γεμάτη τα βράδια της παραμονής της Πρωτοχρονιάς.
Η ιστορία διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια της πρωτοχρονιάς εκείνης που ακολουθεί την απόφαση του πρωθυπουργού Δηλιγιάννη να εξαλείψει την χαρτοπαιξία, η οποία έχει εξαπλωθεί επικίνδυνα. Ο Θεόδωρος Βελλιανίτης, δημοσιογράφος, λογοτέχνης και πολιτικός, μαζί με τον φίλο του Γεώργιο Σουρή, τον γνωστό ποιητή, επισκέπτονται τη λέσχη 'Ερμής", ως τακτικοί θαμώνες.
Στις έντεκα ήταν η ώρα να κοπή η βασιλόπιτα και στη συνέχεια θα ακολουθούσε χαρτοπαιξία ως το πρωί, κατά το έθιμο. Όλοι οι τακτικοί θαμώνες ήταν εκεί: ο επίλαρχος, ο νομικός σύμβουλος, ο Κατσίμπαλης, ο Στεφάνωρ και όλοι είχαν ήδη ακούσει τις φήμες πως οι λέσχες επρόκειτο να τεθούν υπό διωγμό άμεσα. Κανείς δεν πίστευε όμως πως θα εφαρμοζόταν τέτοιο μέτρο, ειδικά πρωτοχρονιάτικα! "Λόγια της καραβάνας, έλεγε ο Στεφάνωρ. Ποιος είναι εκείνος που θα κλείσει τις λέσχες και θα μας κόψει τη διασκέδαση;"
Χωροφυλακή, 1900
Έκοψαν την πίτα, ήπιαν χαρούμενοι τη σαμπάνια τους και άρχισαν το παιχνίδι, το οποίο εκείνη την ημέρα τους έκανε τη χάρη. Όλοι κέρδιζαν! Ο Σουρής, που καθόταν δίπλα σε κάποιον Γιαννάτο, κάθε φορά που αυτός τραβούσε εννιάρι, του έλεγε: "Έκανε η Ελευσίνα στάρι". Ξαφνικά, ακούγεται ποδοβολητό στην πόρτα. "Εμυρίστηκαν πως χάνει ο μπάγκος κι έρχονται κι άλλοι να μαζέψουν κέρδη", είπε ο επίλαρχος. Όμως, ένας αεριτζής τους ανακοινώνει πως ήταν η αστυνομία. Μάταια προσπάθησαν να κρύψουν τα πειστήρια του εγκλήματος. Ο Μπαϊρακτάρης είχε εισβάλει και διέταξε τους πάντες να μείνουν ακίνητοι. Κράτησε τα ονόματα των αξιωματικών και τους έστειλε στα σπίτια τους, ενώ ο αρχικλητήρας της αστυνομίας, ονόματι Νάκος, εντόπισε ανάμεσα στους αεριτζήδες τον Πετηνάρη, που καταζητούσαν μέρες για ξυλοδαρμό.
Ο Μπαϊρακτάρης, αφού τέλειωσε με τα διδικαστικά τους έδιωξε λέγοντας: "Τώρα εσείς κύριοι, τραβάτε στα σπίτια σας και κοιτάτε μην σας βρούμε σε κανένα χαρτοπαίγνιο, γιατί θα πάτε όλοι στο φρέσκο". Οι δύο φίλοι έφυγαν αμέσως και πήγαν σε ένα φιλικό σπίτι του Σουρή, στο οποίο τους είχαν προσκαλέσει. Η πίτα είχε κοπεί και οι καλεσμένοι έπαιζαν τριανταμία με πενταροδεκάρες, όπως ήταν ήδη η συνήθεια. Η οικοδέσποινα τους υποδέχτηκε φιλικά και τους είπε:
"Γιατί εσείς ήρθατε έτσι αργά; κάπου αλλού θα κόψατε τη βασιλόπιτα βέβαια".
Και της απάντησε ο Σουρής: "Εμάς, μας έδωσε κυρά μου, τη χυλόπιτα ο Μπαϊρακτάρης"


(Από το άρθρο του Θ. Βαλλιανίτη στην εφημερίδα Εμπρός, 1/1/1927)