Πέρα από τα αυστηρά θρησκευτικά δόγματα, ο θεός που πεθαίνει, συνήθως με επώδυνο τρόπο, είναι η έκφραση της αγωνίας του ανθρώπου μπροστά στον πόνο, την εγκατάλειψη και τον θάνατο. Την μόνη βεβαιότητα της ζωής, που πεισματικά αρνούμαστε να αποδεχτούμε.
Από την αυγή της ανθρώπινης ιστορίας, θεότητες πεθαίνουν και ανασταίνονται, όπως το φως διαδέχεται το σκοτάδι.
Ο θάνατος του Χριστιανικού θεού, ανθρώπου ή θεανθρώπου (ανάλογα με το δόγμα) απεικονίστηκε από σπουδαίους καλλιτέχνες, κυρίως κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης. Το θέμα είναι το ίδιο, αλλά ο καθένας προβάλλει μία διαφορετική διάσταση του δράματος, ανάλογα με τη «θέση» από την οποία το παρακολουθεί.
Και ο κάθε θεατής, σε ό,τι και όποιον και αν πιστεύει, ακόμα και αν δεν πιστεύει σε τίποτα, θα βρει τον εαυτό του να στέκεται δίπλα σε κάποιον από αυτούς τους καλλιτέχνες, πριν εντοπίσει ακριβώς το δικό του σημείο «λήψης».
Η Ταφή, Caravaggio, 1602, Vatican
Μόνοι μπροστά στο τέλος της διαδρομής
Ο «φακός» του Καραβάτζιο σημαδεύει το νεκρό σώμα, απομακρύνοντας το βλέμμα μας από τα υπόλοιπα πρόσωπα. Σε αντίθεση με τους περισσότερους συναδέλφους του, που επικεντρώνονται στο δράμα τη μητέρας, αυτός ενδιαφέρεται να παρουσιάσει το νεαρό, δυνατό και άψυχο σώμα.
Το χέρι του Ιησού ακουμπά το έδαφος, συμβολίζοντας την κάθοδο του Θεού στον κόσμο των ανθρώπων, ενώ το χέρι του άντρα αριστερά ακουμπά την πληγή στο σώμα του, που νεκρό πια, έχει λυτρωθεί από τον πόνο.
Το αμέσως επόμενο που τραβά την προσοχή μας, και πάλι δεν είναι η ηλικιωμένη μητέρα, αλλά η γυναίκα επάνω δεξιά (η Μαρία του Κλεόπα), που έχει υψωμένα τα χέρια εκφράζοντας μίαν απόγνωσή που πλησιάζει την έκσταση!
Η γυναίκα στη μέση (μάλλον η Μαγδαληνή), μοιάζει να δυσκολεύεται να αποδεχτεί αυτό που βλέπει, ενώ η μητέρα του Ιησού, επιδιώκει χωρίς καμία ένταση, ένα τελευταίο άγγιγμα, που όμως δεν κατορθώνει.
Μία ομάδα ανθρώπων που βιώνουν τη θλίψη ο καθένας μόνος του. Δεν έχουν καμία επικοινωνία μεταξύ τους, γιατί έτσι βιώνει ο άνθρωπος την απώλεια των αγαπημένων του. Μόνος, στο ημίφως, μέχρι να έρθει η και η δική του στιγμή να περάσει στο πρώτο πλάνο.
Ο νεκρός Χριστός του Mantegna, 1490, Brera, Milan.
Η παγωμένη αλήθεια του θανάτου
Ένα από τα παγκόσμια αριστουργήματα, αυτός ο πίνακας δίνει μορφή στον ίδιο τον θάνατο, τη μοναδική βεβαιότητα της ζωής.
Τα ψυχρά χρώματα, η γωνία της «λήψης» δημιουργούν την εντύπωση πως ο νεκρός Χριστός βρίσκεται σε νεκροτομείο και τίποτα δεν παραπέμπει στην συγκεκριμένη εποχή που εκείνος έζησε. Είναι ένας νεκρός κάθε τόπου και κάθε εποχής!
Το σώμα βαρύ, εξαφανίζεται μέσα στην βράχυνση και τη μοναξιά. Η μορφή της μητέρας και του αγαπημένου μαθητή, μόλις που εμφανίζονται στην άκρη.
Η ερμηνεία του Mantegna είναι ιστορική. Ψυχρός ρεαλισμός και επιτηδευμένη αποστασιοποίηση από το συνηθισμένο συναίσθημα, φέρνει μπροστά μας γυμνές και γκρίζες τις αλήθειες της ζωής.
Θρήνος (Lamentation), Francesco Bassano, 1580, Ιδ. Συλλογή
Ο βουβός πόνος του αποχωρισμού
Η στάση του νεκρού σώματος θυμίζει περισσότερο άνθρωπο που υποφέρει από τον πόνο, παρά νεκρό. Κι εκεί ακριβώς φωτίζει το κερί, η μοναδική πηγή φωτός.
Δεν είναι τόσο ο πόνος αυτών που θρηνούν όσο ο πόνος του ίδιου του Ιησού που προβάλει εδώ ο Bassano. Ένα σώμα που μοιάζει να αντιστέκεται ακόμα σε έναν θάνατο πρόωρο και επώδυνο, τοποθετημένο σε ένα περιβάλλον που θυμίζει πολύ το σκοτεινό και λιτό μέρος στο οποίο γεννήθηκε.
Η μητέρα απλώνει τα χέρια, σαν να λαχταρά μια τελευταία αγκαλιά και οι δύο άλλες Μαρίες βρίσκονται κι αυτές στο ημίφως θρηνώντας συγκρατημένα. Χωρίς υστερίες, χωρίς υπερβολές, στέκονται με δέος μπροστά στον νεκρό αγαπημένο. Δύο σκοτεινές μορφές στο βάθος, μοιάζουν να προσπαθούν να κρυφτούν και αποστρέφουν το βλέμμα από τη δυστυχία.
Μία σκηνή θρήνου, στην οποία όλα τα πρόσωπα μοιάζουν να βιώνουν ακόμα τη σταύρωση.
Αποκαθήλωση, Rogier van der Weyden, 1435, Prado, Madrid .
Εγκλωβισμένοι στη θλίψη
Η σκηνή έχει αποκοπεί από το φυσικό της περιβάλλον και τοποθετείται μέσα σε μία εσοχή με χρυσό φόντο.
Το νεκρό σώμα του Χριστού δεν έχει τίποτα από την ασχήμια του θανάτου. Έχει σβήσει γαλήνια.
Τα υπόλοιπα πρόσωπα, στριμωγμένα στον περιορισμένο χώρο, βρίσκονται σε μεγάλη ένταση προσπαθώντας να κινηθούν. Ο βοηθός στη σκάλα δεν έχει χώρο να κατέβει. Ο Ιωσήφ της Αριμαθαίας, σχεδόν πατάει επάνω στην μητέρα του Ιησού, προσπαθώντας να μετακινήσει το σώμα στα δεξιά. Ο Ιωάννης προσπαθεί να κρατήσει την μητέρα του Ιησού που έχει καταρρεύσει και μοιάζει σαν νεκρή. Στα δεξιά, η Μαγδαληνή θρηνεί επάνω από τα πόδια του νεκρού.
Αγωνία, αμηχανία και τρομερή ένταση, που μοιάζει να μην έχει διέξοδο ούτε στον χώρο ούτε στον χρόνο.
Νεκρός Χριστός (Θρήνος), Giovanni Bellini, 1460, Μουσείο Brera, Milan
Ύμνος στον πόνο της μητέρας
Το συναίσθημα σε αυτή την απεικόνιση είναι βαθύτατα ανθρώπινο. Ο Μπελίνι τοποθετεί τα πρόσωπα σε ένα ανοιχτό τοπίο, με χαρακτηριστικό το ανηφορικό δρομάκι στα αριστερά, που οδηγεί στη λύτρωση από τον πόνο. Ο ουρανός βαρύς και ψυχρός βυθισμένος στο ψυχρό γκρι.
Ο καλλιτέχνης επικεντρώνεται στον πόνο της μητέρας, η οποία μαζί με τον νεκρό Χριστό αποτελούν μία ενότητα, η ζωή και ο θάνατος μαζί. Ο αγαπημένος μαθητής, Ιωάννης, είναι πιο απομακρυσμένος με το βλέμμα στραμμένο στα δεξιά, απευθύνεται μάλλον στον θεατή.
Εδώ, το συναίσθημα μεταδίδεται περισσότερο με τις κινήσεις των χεριών. Η στοργή της μητέρας, ο πόνος του αποχωρισμού στο χέρι του Ιωάννη, και το αριστερό χέρι του νεκρού Ιησού με τους μύες ακόμα τεταμένους προαναγγέλλει δειλά την επάνοδό του, μια ελπίδα αντάμωσης.
Αποκαθήλωση, Jacopo Pontormo, 1528, Capella Capponi, Santa Felicita, Florence
Η ζωή συνεχίζεται
Απεικονίζεται η στιγμή που ο Χριστός απομακρύνεται από την αγκαλιά της μητέρας του. Μία σκηνή ανάμεσα στην Αποκαθήλωση και τον Θρήνο.
Η μητέρα του Ιησού, ταραγμένη απλώνει το χέρι προς τον γιο της και είναι έτοιμη να λιποθυμήσει από τον σπαραγμό. Οι δύο άντρες, ίσως άγγελοι, αναλαμβάνουν να οδηγήσουν τον Ιησού στον Πατέρα του, δίνοντας την εντύπωση πως είναι έτοιμοι να ανυψωθούν μαζί με το άψυχο σώμα, που φαίνεται να μην έχει καθόλου βάρος.
Οι δύο κόσμοι χωρίζονται ακριβώς εκεί που τα πόδια μάνας και γιου εφάπτονται, η Μαγδαληνή στρέφει την προσοχή της στην μητέρα που θρηνεί και ο καλλιτέχνης (πίσω δεξιά με το καπέλο), είναι έτοιμος να αποχωρήσει, σαν να μην ανήκει σε κανέναν από τους δύο κόσμους.
Η επιλογή των χρωμάτων (ροζ, μπλε και πράσινο) και η επιτηδευμένη ακαταστασία δημιουργεί μία εντύπωση χορευτικού δρώμενου, αποσπώντας την προσοχή μας από το δράμα που εκτυλίσσεται.
Εκείνος πηγαίνει εκεί όπου ανήκει και οι άλλοι μένουν πίσω. Μαζί.
Pietà, Michelangelo , 1499, Basilica di San Pietro, Vatican
Το πνεύμα ομορφαίνει την ύλη
Πόνος, λύτρωση και θεϊκό κάλλος! Ο Μικελάντζελο προσπερνά τον θάνατο και παρουσιάζει το αποτέλεσμα της λύτρωσης από αυτόν. Η μητέρα του Ιησού είναι πολύ νεότερη απ’ όσο επιτρέπει η ηλικία του γιου της και αυτό οφείλεται στην αγνότητά της. Η νεανικότητά της και η στάση του σώματός της θυμίζει έντονα την εποχή που κρατούσε τον γιο της ως βρέφος ακόμα στην αγκαλιά.
Το σώμα του νεκρού είναι σφριγηλό, με εμφανείς τους μύες και τις φλέβες, σαν να ρέει ακόμα εντός του η ζωή. Κανένα σημάδι μαρτυρίου και πόνου δεν υπάρχει. Αποτυπώνεται μόνο η προσωρινή εγκατάλειψη του Γιου από τον Πατέρα, μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η επικοινωνία ανάμεσα στον κόσμο των θνητών και των αθανάτων.
Η νίκη της ζωής εναντίον του θανάτου που επιτυγχάνεται μονάχα στο επίπεδο του πνεύματος.
Ποιος πίνακας άγγιξε περισσότερο τις δικές σας χορδές; Αναλογιστείτε, συλλογιστείτε και λάβετε τη δική σας θέση μπροστά στο πανανθρώπινο δράμα: του ανθρώπου-θεού ή του θεού-ανθρώπου που πεθαίνει και λαχταρά την ανάσταση.
Προσωπικά, στέκομαι με δέος στη γωνιά που στάθηκε ο Caravaggio!
(κάντε κλικ στις εικόνες για μεγαλύτερη απόλαυση!)
