Ibn Khaldun - Ο ορθολογιστής του Ισλάμ

Ο Ibn Khaldun καταγόταν από το  Hadhramawt, της νοτιοανατολικής Υεμένης, αλλά γεννήθηκε και ανατράφηκε στην Τύνιδα, όπου εγκαταστάθηκε η οικογένειά του μετά την κατάληψη της Ιβηρικής χερσονήσου από τους Χριστιανούς το 1248. Γεννήθηκε το 1332 και έλαβε την κλασική ισλαμική εκπαίδευση. Στα 17 του, η πανδημία πανώλης (Μαύρος Θάνατος) έφτασε στον τόπο του και του στέρησε τους γονείς του και πολλούς από τους δασκάλους του. Τρία χρόνια αργότερα ξεκινά τη σταδιοδρομία του στην Αυλή του κυβερνήτη της Τύνιδας και αργότερα, αναλαμβάνει καθήκοντα Γραμματέα και Δικαστή στην Αυλή του σουλτάνου του Μαρόκου, το κεντρικό πνευματικό κέντρο της βορειοδυτικής Αφρικής. Μετά από παραμονή μερικών ετών στην Ανδαλουσία και στην Αλγερία, όπου ανέλαβε καθήκοντα πρωθυπουργού (χάτζιμπ) του εμίρη Αμπού Αμπντάλα, επιστρέφει στην Τύνιδα για να αφιερώσει τη ζωή του στη μελέτη και την έρευνα.  Το 1348 εγκαθίσταται στο Κάιρο και υπηρετεί ως δικαστής, αποκτώντας εξαιρετική φήμη ως πολέμιος της διαφθοράς και της ευνοιοκρατίας. Εκεί ολοκλήρωσε το διασημότερο έργο του, το Muqaddemah (=προλεγόμενα), το οποίο του χάρισε τον τίτλο του πρωτοπόρου της σύγχρονης ιστοριογραφίας, της κοινωνιολογίας.

Κοινωνία και Πολιτική

Ο Khaldun εξετάζει τα αποτελέσματα της σκληρής ανατροφής και βίαιης αντιμετώπισης γενικότερα, των παιδιών από τους γονείς, των υπαλλήλων από τους εργοδότες του ή των αρχομένων από τους ηγέτες. Οι ποιότητες του χαρακτήρα αναπτύσσονται μέσα από την ομαλή επικοινωνία των μελών της κοινότητας και όταν αυτή εμποδίζεται, το άτομο χάνει την ενεργητικότητά του, γίνεται δειλός και καταφεύγει στην αναζήτηση ισχυρού προστάτη. Αυτή η παθητικότητα επεκτείνεται και στον ηθικό τομέα, ώστε το άτομο δεν είναι ικανό να αγωνιστεί για την απόκτηση της αρετής. Έτσι καταλήγουν οι λαοί που έχουν υποστεί μακροχρόνια καταπίεση από σκληρούς κατακτητές.
Στο επίκεντρο της πολιτικής του σκέψης βρίσκεται η Asabiyah, δηλαδή, η δύναμη συνοχής στις ομάδες που στη σύγχρονη ορολογία θα αποκαλούσαμε αλληλεγγύη. Αυτή η δύναμη είναι εγγενής και σχετίζεται με τη συλλογική συνείδηση και την πορεία προς την επίτευξη κοινού σκοπού, ενώ όταν ενισχυθεί με κάποια θρησκευτική πίστη, μπορεί να γίνει ακατανίκητη. Αν και δεν της αποδίδει φυλετικό χαρακτήρα, θεωρεί ότι είναι πιο ισχυρή στις νομαδικές κοινότητες και βαίνει μειούμενη καθώς η ομάδα μεγαλώνει και ενδυναμώνεται.
Πιο συγκεκριμένα, κάθε ομάδα εμπεριέχει εκτός από την Asabiyah, και τα κοινωνικά και ψυχολογικά στοιχεία από τα οποία θα προκύψει η παρακμή της. Οι ομάδες που πρόκειται να καταλάβουν κάποια στιγμή την εξουσία, είναι αυτές με την πιο ισχυρή συνοχή και αναπτύσσονται μακριά από το κέντρο της υπάρχουσας εξουσίας και σε συγκρινόμενες με την κατεστημένη τάξη, θεωρούνται βάρβαροι. Όταν τα καταφέρουν και βρεθούν στην πολυπόθητη θέση εξουσίας, αρχίζουν να υιοθετούν τα πολιτιστικά στοιχεία και τις συνήθειες των κατακτημένων και προσηλώνουν την προσοχή τους στο πώς θα διατηρήσουν την εξουσία και τον νέο τρόπο ζωής. Καταλήγουν έτσι σε μία κατάσταση πιο παθητική, χάνουν την πειθαρχημένη τάξη τους και οι εσωτερικοί δεσμοί χαλαρώνουν, μέχρι που αρχίζουν και δημιουργούνται υποομάδες, φατρίες που επιδιώκουν η κάθε μία τα δικά της συμφέροντα. Όταν φτάσει σε αυτό στο στάδιο, είναι η ώρα που μια άλλη, περιφερειακή ομάδα με ισχυρή Asabiyah θα αρχίσει μια νέα, πανομοιότυπη αναρρίχηση προς την εξουσία. 


Οικονομία

Στην πρώιμη οικονομική θεωρία του Khaldun, κεντρική θέση έχει η άποψη, που θα τύχει πολλών αναλύσεων στους επόμενους αιώνες,  πως κάθε προϊόν που παράγεται αποκτά μια προστιθέμενη αξία από παράγοντες όπως η ώρες εργασίας και η εξειδίκευση του εργαζόμενου. Αντιλαμβάνεται δε την οικονομική διαδικασία με έναν τρόπο εντυπωσιακά φιλελεύθερο για την εποχή του.
Η οικονομία, ισχυρίζεται, αναπτύσσεται όταν οι επιχειρηματίες αισθάνονται ότι αξίζει τον κόπο να εργαστούν σκληρά. Αυτό απαιτεί χαμηλή φορολόγηση. Όταν όμως η κοινωνία αρχίσει να ευημερεί και να παράγει πολλά αγαθά, τότε αυξάνεται η επιθυμία για είδη πολυτελείας, αυξάνουν οι απαιτήσεις και μαζί τους τα έξοδα του κράτους. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον  οι κυβερνήσεις αυξάνουν σταδιακά τη φορολογία, μέχρι που κάποια στιγμή το βάρος γίνεται ασήκωτο για τους φορολογούμενους.
Έτσι οι επιχειρηματίες αποθαρρύνονται, η παραγωγή μειώνεται και τα έσοδα από τους φόρους επίσης. Συχνά, οι κυβερνώντες κάνουν το λάθος, προκειμένου να καλύψουν αυτή τη μείωση στις εισπράξεις των φόρων, να αυξάνουν το ποσοστό των φορολογικών συντελεστών, με αποτέλεσμα να μην μένει πια κανένα κέρδος στον επαγγελματία και επηρεάζει σταδιακά ολόκληρη την κοινότητα. Ο μόνος τρόπος να ενισχυθεί η οικονομία σε μια χώρα είναι, η κυβέρνηση να επιβάλλει όσο το δυνατόν χαμηλότερους φόρους, ώστε ο επιχειρηματίας να μπορεί να αποβλέπει στην επίτευξη κέρδους.


Ελληνική Φιλοσοφία

Στο πρώτο κεφάλαιο του Muqaddima, ο Ibn Khaldun ισχυρίζεται πως «ο άνθρωπος είναι πολιτικός από τη φύση του», αναδιατυπώνοντας την άποψη του Αριστοτέλη πως ο άνθρωπος είναι «ζώον πολιτικόν». Στη συνέχεια, καθώς εξετάζει τη κοινωνική δομή, δίνει έμφαση στη συνεργασία και την αλληλεξάρτηση μεταξύ των μελών της κοινότητας, θυμίζοντας την ανάλυση στα Πολιτικά του Αριστοτέλη, για τον οίκο, το χωριό και την πόλη. (Πολιτικά : 1252 a1-1253 a3).
Στο έκτο βιβλίο του ίδιου έργου, αφιερώνει ένα κεφάλαιο στην κριτική εναντίον της φιλοσοφίας (της ελληνικής ειδικότερα), καθώς θεωρεί ότι η μεγάλη επιρροή που έχει ασκήσει στους μουσουλμάνους στοχαστές, έβλαψε μάλλον το Ισλάμ, παρά το ωφέλησε. Αν και αναγνωρίζει την ποιότητα και την ευφυΐα των φιλοσόφων, καταλήγει στο συμπέρασμα πως η ενασχόληση με τη φιλοσοφία εμποδίζει την ανάπτυξη της αγνής πίστης. Πολλούς αιώνες πριν, την ίδια ανησυχία είχε εκφράσει και απόστολος Παύλος προς τους Κολοσσαείς :"Βλέπετε μὴ σᾶς ἐξαπατήσῃ τις διὰ τῆς φιλοσοφίας και τῆς ματαίας ἀπάτης, κατὰ τὴν παράδοσιν τῶν ἀνθρώπων, κατὰ τὴν παράδοσιν τῶν ἀνθρώπων καὶ οὐχὶ κατὰ Χριστόν" (β' 8)
Ο Khaldun αμφισβητεί την άποψη του Αριστοτέλη για τη δυνατότητα του ανθρώπου να αποφαίνεται για το καλό και το κακό με τη χρήση της λογικής του, αφού η πίστη βασίζεται σε δόγματα τα οποία δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτά με λογικό τρόπο. Εκφράζει επίσης τις αντιρρήσεις του για την άποψη πως η ευδαιμονία σχετίζεται με τη γνώση, η οποία κατακτάται μέσω της αντίληψης των πραγμάτων και της επεξεργασίας τους μέσω της διαλεκτικής. Με λίγα λόγια, η νόηση είναι το εργαλείο που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να εντοπίσει τις αρετές και να τις αναγνωρίσει ως τον μόνο δρόμο προς την ευδαιμονία, χωρίς να χρειάζεται θρησκευτική καθοδήγηση και θείους νόμους. Ο Khaldun όμως, υποστηρίζει πως ο μόνος τρόπος για να ευτυχήσει ο άνθρωπος είναι να αφαιρέσει το πέπλο που οι αισθήσεις απλώνουν ανάμεσα στην ψυχή και τον κόσμο των μη αισθητών, χρησιμοποιώντας μια παρομοίωση του Πλάτωνα. Η νόηση λειτουργεί εντός πεπερασμένων ορίων και δεν μπορεί να του φανεί χρήσιμη στην περίπτωση αυτή.
Στην πραγματικότητα θεωρεί τις δυνάμεις του νου ως εμπόδια για την αντίληψη των νοητών πραγμάτων. Αν θέλουμε να φτάσουμε στο υπερβατικό, θα πρέπει να ξεφορτωθούμε αυτές τις δυνάμεις, να μάθουμε να αντιλαμβανόμαστε με τη δύναμη της ψυχής και όχι του νου. Οι φιλόσοφοι, κατά τη γνώμη του, υπερεκτιμούν τις διανοητικές μας δυνατότητες.
Είναι φανερό πως ο Ibn Khaldun, όταν αναφέρεται στους φιλοσόφους, εννοεί τον Αριστοτέλη και τους νεοπλατωνικούς, και όχι το σύνολο των φιλοσόφων. Παρά τις αντιρρήσεις και την κριτική που ασκεί, αναγνωρίζει την χρησιμότητα της επιστήμης της Λογικής, ως εργαλείο που ακονίζει το μυαλό και το εκπαιδεύει στην παραγωγή επιχειρημάτων, διαδικασία απαραίτητη στην έκθεση απόψεων. Για τον ίδιο τον Αριστοτέλη, γράφει: « Βελτίωσε τις μεθόδους της Λογικής και συστηματοποίησε τα προβλήματα και τις λεπτομέρειές της. Έδωσε στη Λογική τη θέση που της αναλογεί, ως πρώτη φιλοσοφική αρχή και εισαγωγή στη φιλοσοφία. Γιαυτό αποκαλείται ο Πρώτος Δάσκαλος» . Ενώ η μεθοδολογία που εισηγήθηκε ο Αριστοτέλης είναι το εργαλείο που χρησιμοποιεί και ο Khaldun για να αναπτύξει την επιχειρηματολογία του, η έλλειψη αναφοράς στα συγκεκριμένα πολιτικά συστήματα που ανέλυσε ο Σταγειρίτης φιλόσοφος, μας επιτρέπουν να αμφιβάλλουμε για το αν είχε μελετήσει τα ίδια τα έργα του ή γνώριζε μόνο όσα ήταν διαθέσιμα από τις εργασίες Αράβων στοχαστών που τα παρέδωσαν μεταφρασμένα και σχολιασμένα.
Οπωσδήποτε το έργο του Khaldun ανήκει στην ισλαμική ιστοριογραφία, έλκει όμως την καταγωγή του από την ορθολογική σκέψη του Αριστοτέλη, με οδηγό την οποία εντοπίζει και εξετάζει τα κοινωνικά και οικονομικά φαινόμενα. Οι παρατηρήσεις του που αφορούν τη συνοχή των ομάδων, εξακολουθούν να έχουν ενδιαφέρον και στις μέρες μας, καθώς καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε ζητήματα σχετικά με το πολυπολιτισμικό μοντέλο σύστασης κοινοτήτων, όπου η συνοχή είναι μια πραγματική πρόκληση.
Ο Ibn Khaldun πέθανε εν ώρα εργασίας, στο Κάιρο το 1406.


Πηγές: Stephen Frederic Dale (2006). “Ibn Khaldun: The Last Greek And The First Annaliste Historian”,
International Journal of Middle East Studies
Ibn Khaldūn, Muqaddimah: An Introduction to History, tansl. Franz Rosenthal ,Princeton University Press 1967